Jan Ursyn Niemcewicz

Niemcewicz urodził się na poleskim majątku w Skokach, 16 lutego 1758 roku. Jako najstarsze z szesnaściorga dzieci Marceli, podczaszego Mielnickiego, i Jadwigi z domu Suchodolskiej, jego wychowanie zdominowały dwa domostwa. Jego rodziny i dziadka, Aleksandra Andrzeja, miecznika brzeskiego, które obie podtrzymywały rycerskie tradycje dawnej Rzeczypospolitej. To miało duży wpływ na kształtowanie się postawy młodego Niemcewicza. W roku 1770 jego rodzina zdecydowała się wysłać go na edukację do renomowanej Szkole Rycerskiej w Warszawie. W czasie siedmioletniego pobytu zdobył tam wszechstronną wiedzę, ucząc się między innymi języków obcych oraz obycia w światowych kręgach. To tam również zaszczepiono w nim nowoczesne idee patriotyzmu, wzbogacone myślą oświeceniową, która zaczynała zdobywać popularność w Polsce, co było zdecydowane odejście od tradycyjnych wzorców sarmackich.

Niemcewicz był związany z domem Czartoryskich jako tzw. klient. Książę Adam Kazimierz szybko dostrzegł w młodym Niemcewiczu wyjątkową osobowość, młodzieńca obdarzonego intelektem i talentem literackim — tak więc młody Julian Ursyn zdobył miejsce na dworze księcia i od tego momentu towarzyszył Czartoryskiemu w jego działaniach, w tym licznych podróżach po terenach ówczesnej Rzeczypospolitej. Dzięki temu młodzieniec nabył dogłębne zrozumienie swojego kraju, jego tradycji, geografii i dziedzictwa. Wkrótce zetknął się z masonerią i podobnie jak wielu jego rówieśników z elity, został członkiem jednej z lóż masońskich działających w Polsce — chociaż nigdy nie został wtajemniczony w najgłębsze tajemnice tej organizacji.

Kościuszko wyruszył na swoją podróż do Europy w 1784 roku dzięki stypendium, które ufundował Czartoryski. Podróż ta była wówczas uważana za obowiązkową dla młodych ludzi z wyższych sfer społeczeństwa. Miał okazję odwiedzić Włochy, Paryż, Londyn i Amsterdam. Po powrocie do Polski w 1786 roku osiedlił się w Puławach u Czartoryskich i zaangażował się w działalność publiczną, stając po stronie opozycji antymagnackiej. Z tego okresu pochodzą jego pierwsze dzieła: poemat panegiryczny na cześć Szymona Potockiego i „Duma o Żółkiewskim”, napisana w latach 1786-1787. W obu tych utworach zawarł postulaty reformy politycznej w Polsce.

Niemcewicz kontynuował swoją publiczną służbę jako delegat do Czteroletniego Sejmu (1788-1791). Był jednym z najbardziej aktywnych i wpływowych członków tej instytucji. W swoich przemówieniach konsekwentnie odrzucał myśl o wszelkich rozmowach z Rosją. Sprzeciwiał się negocjacjom z ówczesnym potężnym ambasadorem rosyjskim Stackelbergiem, a także opowiadał się za likwidacją Rady Nieustającej, która była zbyt uległa wobec Rosji.

Nie ograniczał się tylko do sejmowych wystąpień. Wykorzystując swój poetycki dar, tworzył bajki o klarownym moralnym przesłaniu skierowanym przeciwko zwolennikom dawnej władzy. Te dzieła, choć anonimowe, rozpowszechniano w ówczesnej Warszawie. Podczas obrad sejmowych przypominał także o sytuacji chłopów i mieszczan, przestrzegając, że ci ostatni mogą samodzielnie domagać się przysługujących im praw, co wywoływało protesty starego porządku.

Niemcewicz, w swoim literackim dorobku, napisał również popularną komedię „Powrót posła”. Premierowy pokaz odbył się 15 stycznia 1791 roku w Teatrze Narodowym, a w widowni obecny był król. To dzieło wywołało wielkie poruszenie społeczne, krytykując zarówno przestarzałe nawyki sarmackie, symbolizowane przez starostę Gadulskiego, jak i nierozważne przyjmowanie wszelkich zagranicznych trendów, co reprezentował fircyk Szarmancki. Niemcewicz argumentował za modernizacją państwa, ale z poszanowaniem własnej tradycji i unikalności.

W tym samym okresie objął stanowisko wydawcy i redaktora naczelnego sekcji krajowej „Gazety Narodowej i Obcej”, która promowała ideę reform systemowych. Był jednym z kluczowych członków procesu wprowadzania Konstytucji 3 maja do życia, współtworzył jej treść, a później z pasją walczył o zachowanie jej nienaruszalności. Konfrontował się z przeciwnikami Konstytucji w swojej powieści wierszowanej „Herostrat”, która powstała w tym samym roku. W tym samym roku Niemcewicz dołączył do Komisji Edukacji Narodowej.

Zaniepokojony możliwością odwetu ze strony zwolenników Targowicy, Niemcewicz opuścił Polskę tego samego roku. W Wiedniu wydał pamflet skierowany przeciwko zwolennikom Targowicy, zatytułowany „Księgi Szczęsnowe”, który napisany był w stylu parodystycznym, naśladującym Biblię. Pomimo że nie podpisał go, autorstwo szybko mu przypisano. Władze austriackie, które brały udział w rozbiorach Polski, chciały go aresztować, ale Niemcewiczowi udało się uciec. We Florencji spotkał się z Tadeuszem Kościuszką, co dało początek ich ścisłemu współdziałaniu. Wielu badaczy twierdzi, że Niemcewicz jest autorem znacznej części uniwersałów Kościuszki. Towarzyszył on Kościuszce w kluczowych momentach: podczas oblężenia Warszawy w 1794 roku oraz w bitwie pod Maciejowicami tego samego roku, gdzie został ranny w nogę i trafił do niewoli rosyjskiej. Przez dwa lata był przetrzymywany w twierdzy petersburskiej, gdzie był przesłuchiwany i zmuszony do złożenia przysięgi wierności carowi.

29 listopada 1796 roku został zwolniony, a połowę grudnia spędził, opuszczając Petersburg. Następnie nastąpiła nowa faza jego życia, związana z amerykańskim kontekstem. Wyjechał do Ameryki jako przyjaciel Kościuszki, a ich trasa do Nowego Świata prowadziła przez Sztokholm i Londyn. Początki Niemcewicza w Stanach Zjednoczonych były trudne z powodu braku środków do życia i samotności, ale po pewnym czasie zyskał tam uznanie. W 1802 roku otrzymał członkostwo w Towarzystwie Filozoficznym w Filadelfii, a także zaprzyjaźnił się z prezydentem Johnem Adamsem i Thomasem Jeffersonem. W tym okresie poślubił Susan Livingston Kean, ale ich związek nie układał się dobrze i zakończył się rozstaniem, choć mimo to utrzymywali przyjazną korespondencję.

W 1802 roku powrócił do kraju, który nie istniał już na mapach świata, ale już w 1804 roku rozpoczął swoją drugą podróż do Ameryki. W roku 1807, na wieść o inwazji wojsk Napoleona na Polskę, ponownie wrócił do kraju. Został poproszony o napisanie nowoczesnej historii Polski (choć nigdy tego nie zrealizował). W 1810 roku objął stanowisko dyrektora Teatru Narodowego i zaczął dążyć do założenia pierwszej szkoły dramatu, która była początkiem nowoczesnego systemu edukacji teatralnej.

Niemcewicz nie ustawał w swojej publicystycznej aktywności. W roku 1809 skierował swoją uwagę na sytuację Żydów. W swoim pamflecie „Przestroga dla współziomków na rok 1809” przedstawił swoje stanowisko na temat społecznej sytuacji Żydów na ziemiach polskich, ostrzegając przed nadaniem im praw obywatelskich bez warunku asymilacji. Te idee znalazły później swoje odzwierciedlenie w jego twórczości beletrystycznej: w 1821 roku wydał powieść sentymentalną „Lejbe i Siora”, opowiadającą historię nieszczęśliwej miłości żydowskiej pary w formacie listów miłosnych.

„Śpiewy historyczne” Niemcewicza, wydane w 1811 roku, przyciągnęły uwagę młodego pokolenia romantyków, ciesząc się wielkim uznaniem. Ten cykl poetycki, który ożywiał i uczcił rycerską historię Polski, był kluczowym elementem patriotycznego wychowania Polaków przez całe XIX wieku. Urodzony w niewoli, trzy pokolenia Polaków wychowywały się na tych utworach, które były także muzykalnie oprawione. NiemcewAn error occurred during generation. 

Zamiłowanie do starożytnej historii Polski odzwierciedlało się w innych pracach Niemcewicza. W latach 1818–18919 na rynku ukazało się trzytomowe, obszerne wydanie „Dziejów panowania Zygmunta III”. Wywołało ono narodowy rozgłos poprzez odnowienie wizji polskiej świetności i akcentów antyrosyjskich, co spowodowało, że zarówno historię Polski z czasów Zygmunta, jak i „Śpiewy historyczne” znalazły się na indeksie cenzury. Mimo że obie publikacje usuwano z bibliotek szkolnych, nadal były one częścią patriotycznego kanonu Polaków w czasach zaborów. Śpiewano je w domach, prezentowano jako tak zwane żywe obrazy, a także tłumaczono na wiele języków obcych.

Przed wybuchem powstania listopadowego, Niemcewicz, korzystając ze swojego doświadczenia z Rosji, ale także będąc przekonanym o bezowocności konfliktu zbrojnego, próbował powstrzymać najbardziej agresywnych zwolenników militarnej konfrontacji. Mimo to zawsze był postrzegany jako osoba, na której można polegać w momencie wybuchu powstania. Dołączył do władz powstańczych z pewnym oporem. Niemcewicz był sceptyczny wobec całego powstania, ale gdy zaczynało się kończyć porażką i w bezpośrednim okresie po niej, próbował — bez sukcesu — przekonać zachodnie kraje do poparcia polskiej sprawy.

Niemcewicz przemieszczał się do Francji w swoich późniejszych latach. W 1839 r. brał udział w inauguracji polskiej Biblioteki w Paryżu. Zakończył swoje dni w Paryżu, gdzie zmarł 21 maja 1841 r., a jego miejsce spoczynku to Montmorency.

Wyjaśnienie imienia „Jan” vs „Julian” Ursyn Niemcewicz

W literaturze oraz w różnych źródłach historycznych postać Niemcewicza występuje pod imieniem Julian Ursyn Niemcewicz, które jest formą poprawną i najczęściej przyjmowaną w polskiej historiografii. Imię „Jan” pojawia się sporadycznie i jest najprawdopodobniej wynikiem błędu lub pomyłki drukarskiej w niektórych dokumentach lub opracowaniach.

Julian Ursyn Niemcewicz (1758–1841) był postacią wybitną, znaną przede wszystkim pod imieniem Julian, które nosił również w dokumentach własnoręcznych oraz w swoich dziełach literackich. W artykule używamy formy „Julian Ursyn Niemcewicz”, aby zapewnić zgodność z powszechnie przyjętą nomenklaturą.

Chronologia życia i działalności

Najważniejsze dzieła literackie

• „Powrót posła” – komedia polityczna, uznawana za jedno z pierwszych ważnych dzieł teatru polskiego o tematyce społeczno-politycznej.
• „Jan z Tęczyna” – dramat historyczny, wprowadzający elementy powieści historycznej do literatury polskiej.
• „Śpiewy historyczne” – zbiór wierszy patriotycznych inspirowanych historią Polski.
• „Lebje i Sióra” – satyryczna powieść, która komentuje współczesne społeczeństwo i obyczaje.
• „Rok 3333 czyli sen niesłychany” – kontrowersyjny pamflet o charakterze antysemickim, który wywołał wiele dyskusji zarówno w jego czasach, jak i współcześnie.
• Tłumaczenia literatury angielskiej – przekłady dzieł m.in. Johna Miltona, Alexandra Pope’a, Samuela Johnsona i Johna Drydena, które miały istotny wpływ na rozwój polskiej literatury klasycystycznej.
• Zbiorowe wydania dzieł – m.in. wydanie w Lipsku (1838–1840), które skonsolidowało jego twórczość i zapewniło jej trwałe miejsce w literaturze polskiej.

Działalność polityczna i historyczna

Julian Ursyn Niemcewicz odegrał kluczową rolę w najważniejszych wydarzeniach politycznych końca XVIII i początku XIX wieku. Jako członek Sejmu Wielkiego (1788–1792) był aktywnym uczestnikiem prac Stronnictwa Patriotycznego, które dążyło do reform ustrojowych Rzeczypospolitej. Niemcewicz popierał uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791, będącej pierwszą w Europie i drugą na świecie spisaną ustawą zasadniczą.

W 1794 roku wziął udział w insurekcji kościuszkowskiej jako adiutant Tadeusza Kościuszki, co zaowocowało jego aresztowaniem i osadzeniem w twierdzy Pietropawłowskiej w Petersburgu. Po zwolnieniu wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie nawiązał kontakty z czołowymi postaciami amerykańskiej polityki, takimi jak George Washington i Thomas Jefferson.

Podczas powstania listopadowego (1830–1831) pełnił funkcję dyplomatyczną jako wysłannik Rządu Narodowego w Londynie, starając się zdobyć wsparcie dla polskiej sprawy na arenie międzynarodowej. Po upadku powstania pozostał na emigracji, angażując się w działalność polityczną i kulturalną Polonii.

Życie osobiste i kontakty międzynarodowe

Julian Ursyn Niemcewicz był żonaty z Susan Livingston Kean, córką prominentnej rodziny amerykańskiej, co dodatkowo ugruntowało jego pozycję w środowisku emigracyjnym w Stanach Zjednoczonych. Małżeństwo to umożliwiło mu swobodny dostęp do amerykańskiej elity politycznej i kulturalnej.

Podczas pobytu w USA Niemcewicz spotykał się i utrzymywał kontakty z takimi osobistościami, jak prezydent George Washington, Thomas Jefferson oraz inni wpływowi politycy i intelektualiści, co miało znaczenie dla jego późniejszej działalności dyplomatycznej i literackiej.

Ostatnie lata życia spędził w Paryżu, gdzie zmarł w 1841 roku. Został pochowany na Cmentarzu Montmartre, który był miejscem spoczynku wielu polskich emigrantów i artystów.

Działalność edukacyjna i kulturalna

Po powrocie do Polski Julian Ursyn Niemcewicz pełnił wiele funkcji związanych z rozwojem kultury i edukacji. Był członkiem Senatu Królestwa Polskiego, gdzie dbał o sprawy oświaty i nauki. Jako wizytator szkół nadzorował poziom kształcenia, starając się podnosić jego standardy.

Niemcewicz był również aktywny w sferze teatralnej – pełnił funkcję prezesa Dyrekcji Teatru Narodowego, wspierając rozwój polskiej sceny i promując rodzimą literaturę dramatyczną.

Był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, gdzie współpracował z innymi wybitnymi uczonymi i działaczami kulturalnymi. Ponadto należał do wolnomularstwa, co świadczy o jego zainteresowaniach ideowymi nurtami epoki oświecenia i romantyzmu.

Kontrowersje związane z twórczością Niemcewicza

Chociaż Julian Ursyn Niemcewicz jest uznawany za ważnego pisarza i działacza politycznego, jego spuścizna literacka bywała przedmiotem krytyki, szczególnie w kontekście pamfletu „Rok 3333 czyli sen niesłychany”. Utwór ten zawiera treści o charakterze antysemickim, które wzbudziły i wciąż wzbudzają kontrowersje wśród historyków literatury i badaczy polskiej tradycji literackiej.

Debata nad tym dziełem dotyczy zarówno jego miejsca w dorobku Niemcewicza, jak i ogólnie wpływu literatury na kształtowanie postaw społecznych wobec mniejszości narodowych i religijnych w Polsce. Współcześni badacze zwracają uwagę na konieczność krytycznego podejścia do tych fragmentów jego twórczości, równocześnie doceniając pozostałe wartości literackie i historyczne.

Funkcje i stanowiska

• Członek Sejmu Wielkiego (1788–1792)
• Członek Stronnictwa Patriotycznego
• Adiutant Tadeusza Kościuszki podczas insurekcji kościuszkowskiej (1794)
• Dyplomata i wysłannik Rządu Narodowego podczas powstania listopadowego (1830–1831)
• Członek Senatu Królestwa Polskiego
• Wizytator szkół Królestwa Polskiego
• Prezes Dyrekcji Teatru Narodowego
• Członek Towarzystwa Przyjaciół Nauk
• Członek wolnomularstwa